Genel Bilgiler
Zile, Anadolu’nun en eski yerleşim merkezlerinden biridir. M.Ö. I. yüzyılda yasayan Amasyalı tarihçi Strabon’a göre Zile, M.Ö. 1600 yıllarında Ninova Melikesi Semiramis tarafından kurulmuştur. Ancak Zile’ye 25 km mesafede bulunan Masat Höyük’ te yapılan kazı çalışmalarında elde edilen bilgilere göre, Zile’nin yerleşim yeri olarak daha eski bir dönemde, 7000 yıllık olduğu söylenebilir.
Anadolu’nun en eski çağlarından beri kullanılan yolların kesişme yeri olan Zile önemli bir yerleşim yeridir. Bakır Çağı’ndan beri batı kültürü ile ilişkili olan Zile’de Frig, Hitit, Asur, Pers, Pontus, Roma, Bizans yönetimleri hâkim olmuş, Anadolu’nun Türkler tarafından fethedilmesini takiben 1073 yılında Danişmendliler yönetime geçmiştir.
M.Ö. 8. yüzyılda, Kral Gordios önderliğinde, Frigler güçlü bir devlet olarak ortaya çıkmıştır. Daha sonra kral Midas’ın yönetimi altına giren Frigya Devleti, Zile’yi Masat Höyük ’ü ve Samsun yakınındaki Akalın’ı da alarak Tokat’ın önemli bir bölümünü ele geçirmiş oldu.
Tarih içinde çeşitli dinlerin etkisinde kalan Zile, Persler döneminde Anaitis mezhebinin dini merkezidir. Charles Texier’a göre bugün Anaitis Tapınağı Hıristiyanlar tarafından yağmalanmıştır. Zile, krallara bağımlı bir şehir gibi değil, İran tanrılarına adanmış ve piskopos tarafından bizzat yönetilen bir tapınak gibi kabul ediliyordu.
Ayrıca sonbaharda Omanos adlı tapınakta taç giyme törenleri yapılırdı. 40-50 bin kişinin törenlere katıldığı rivayet olunmaktadır. Her yıl yapılan ayinlerle Zile’nin ticari önemi artmıştır. Deir veya Deyr denen bu törenler zamanla asırlardır devam eden Zile Panayırını oluşturmuştur. (18. yy. da Anadolu’da Divan Karan ile kurulan Ulusal 6 panayırdan birisi olan Zile Panayırı’ na Anadolu’nun her yöresi ve Suriye’den tüccarlar gelirdi. Diğer panayırlar ise İzmir-Buca, Balıkesir-Çan ve Gönen, Ankara-Yapraklı, Amasya)
Pontuslular zamanında Zile, Amasya ile birlikte önemli bir merkezdir. Abdizade Hüseyin “Amasya Tarihi” adlı eserinde, Zile’deki suyolları ve kaleden yeraltına inen suyolunun Amasya’daki ile aynı zamanda yapıldığının yazılı olduğunu belirtmektedir. Roma İmparatorluğu’na karsı ayaklanan Pontuslular ile Roma ordusu arasında, Zile yakınında Yünlü ile Bacul köyleri arasındaki Altıağaç mevkiinde yirmi yıl ara ile iki savaş yapılmıştır. İlkini M. Ö. 67 yılında Pontuslular kazanmıştır. İkincisinde Sezar, M. Ö. 47 yılında aynı yerde Pontus Kralı Pharnakes’i yenerek Zile’yi (Zela’ yı) ele geçirmiştir. Sezar bu kesin galibiyetini Roma’da bulunan arkadaşı Amintius’a tarihin en kısa ve anlamlı mektubu olan “Veni Vidi Vici” yani “Geldim Gördüm Yendim” sözleriyle bildirmiştir. Bu sözlerini bir taşa yazdırdığı ve Zile Kalesi’nde zafer töreninde plaketlerle resmigeçitte taşıttırdığı söylenmektedir.
Zile, Romalılar döneminde eyalet haline getirilmiş, Bizanslılar zamanında da İstanbul’u kuşatmaya giden Arap ordularının yolu üzerinde olup birkaç kez el değiştirmiştir. Danişmendliler zamanında Müslümanların eline geçen Zile, Eretna Beyligi ve Kadı Burhaneddin yönetiminden sonra 1397 yılında Yıldırım Beyazıt zamanında Osmanlı topraklarına katılmıştır. Bu dönemde Tokat ve Zile Sivas sancağına bağlı birer kaza idi.
Bugüne kadar yapılan araştırmalarda adı Zelid, Anziliya, Zela, Gazala, Silay ve Karkariye olarak geçmektedir. Charles Texier’in Küçük Asya adlı kitabında Zile şehri ismini sürgüne gönderilen Bitinya kralı Nicomede’nin büyük oğlu Zielas’tan almaktadır.
